شكل‌گيري عمليات فتح خرمشهر

پس از عزل بني صدر از جانشيني فرماندهي كل قوا به فرمان حضرت امام خميني(ره) در ۲۰ خرداد۱۳۶۰ و سركوب سازمان مجاهدين خلق، سپاه و بسيج در كانون تصميم‌گيري و اقدام حضور يافته و با بهره‌مندي از توان ارتش ، دور جديدي از عمليات هاي نظامي را طراحي كردند و با ايجاد قرارگاه، سلسله عمليات هاي مشترك سپاه و ارتش با هدف آزاد سازي مناطق اشغالي آغاز شد.

بدين ترتيب عمليات «ثامن الائمه (ع)» در ۵ مهر ۱۳۶۰ در محور آبادان و با هدف شكستن محاصره اين شهر، با موفقيت كامل انجام شد. پس از اين عمليات نيروهاي خودي بدون از دست دادن زمان و با جمع كردن نيرو و تجهيزات، عمليات دوم را با نام «طريق القدس» در محور بستان و در ۸ آذر ۱۳۶۰ انجام دادند. پيروزي در آزادسازي شهر  بستان فرماندهان ارتش و سپاه را بر آن داشت كه به اجراي عمليات ادامه دهند و از شوك وارد شده به دشمن به گونه‌اي شايسته بهره‌برداري كنند. از اين رو ، طي ۳ ماه ، سپاه تلاش زيادي براي افزايش تيپ ها و لشكرهاي خود به كار بست تا نبرد بعدي بزرگتر از عمليات گذشته طراحي و اجرا شود. فرماندهان مصمم شدند در اسفند ماه ۱۳۶۰ عمليات ديگري را آغاز كنند؛ اما پيش‌دستي عراق و حمله به «چزابه» موجب به تعويق افتادن زمان عمليات شد.

 دشمن بعثي از وحشت تكرار عمليات آبادان و بستان دست نياز به سوي متحدان خود و استكبار جهاني دراز كرد و پس از اطلاع از تمركز قواي ايران در غرب دزفول و شوش توسط ماهواره‌هاي آمريكا تلاش كرد جبهه فعال جديدي را مقابل قواي ايران گشوده و علاوه بر بازپس گيري بستان از وقوع عمليات فتح المبين جلوگيري نمايد.

صدام سرانجام در مورخه ۱۷ بهمن ۱۳۶۰ در منطقه تنگه چزابه حمله سنگيني را با حمايت شديد نيروي هوايي و آتش سنگين توپخانه آغاز كرد، اما عليرغم پيشروي اوليه نيروهاي بعثي، دشمن با مقاومت جانانه نيروي زميني سپاه و بسيج مواجه گرديد و حملات پي در پي هوايي و توپخانه صدام بعثي پس از اندكي موفقيت با جانفشاني حماسه آفرينان تنگه چزابه براي چندين بار عقيم ماند.

به دنبال اين موفقيت‌ها عمليات «مولاي متقيان» در اول اسفند۱۳۶۰ با رمز «يا علي(ع) ادركني» و با هدف انهدام نيروهاي دشمن و خنثي كردن تحركات عراق ( براي جلوگيري از عمليات فتح المبين ) و همچنين حفظ بستان آغاز شد و پس از ۱۴ روز نبرد سخت و كم نظير در حالي كه تنگه چزابه مملو از اجساد دشمن شده بود، شكست تلخي به عراق تحميل شد و نيروهاي دشمن بر اثر اين شكست مجبور به عقب نشيني شدند. در اين عمليات، ۱۰ تيپ از نيروهاي ارتش متجاوز عراق به استعداد ۳۰ گردان به طور كامل منهدم و ۴۵۰۰ تن كشته و زخمي شدند و ۱۰۰ نفر به اسارت رزمندگان اسلام در آمدند.

سرانجام با تلاش نيروهاي مخلص ارتش و سپاه، عمليات «فتح المبين» در بامداد دوم فروردين ۱۳۶۱در جبهه جنوب (منطقه غرب شوش و دزفول و غرب رود كرخه) با رمز «يا زهرا(س)» آغاز شد و رزمندگان اسلام با در هم كوبيدن ماشين جنگي صدام درعملياتي۱۰ روزه،۲۵۰۰ كيلومتر مربع از خاك ميهن اسلامي را كه شامل دشت عباس، دهلران، رقابيه، عين خوش و ده‌ها روستاي مرزي و همچنين سايت هاي موشكي و رادار ۴و۵ بود، آزاد كرده و علاوه بر انهدام۲۶ هواپيما و بالگرد و۶۶۱  تانك و نفربر و خودرو، ۸۲۰ تانك و نفربر و خودرو به غنيمت گرفته شد و ۴۰ هزار بعثي را اسير، كشته و زخمي نمودند. شوق و شور ناشي از اين فتح بزرگ نظامي تمام كشور را فرا گرفت و امام خميني (ره) اين حماسه بزرگ را «فتح الفتوح» ناميدند.

پس از عمليات فتح المبين، يك گام ديگر تا آزاد سازي كامل مناطق استراتژيك ايران باقي مانده بود و آن ، آزادي خرمشهر به عنوان نماد توازن سياسي - نظامي بود.

از اين رو تنها عاملي كه مي‌توانست موفقيت را نصيب يكي از طرفين نمايد، سرعت عمل در اقدامات بود. به همين دليل بلافاصله پس از اتمام عمليات فتح‌المبين در حالي‌كه قواي ارتش عراق در منطقه بومي خرمشهر تقويت مي‌شدند به تمامي يگانهاي تحت امر قرارگاه مركزي كربلا دستور داده شد تا با بازسازي و تجديد قوا به شناسايي  و طراحي عمليات بپردازند. بدين ترتيب عمليات «بيت المقدس» در منطقه غرب رود كارون و جنوب غربي اهواز و شمال خرمشهر با رمز «يا علي بن ابيطالب(ع)» در ۱۰ ارديبهشت ۱۳۶۱ آغاز شد. اما حساسيت و اهميت هدف‌هاي ايران و عراق در اين منطقه موجب شد كه عمليات به مدت ۲۵ روز به درازا كشد و در نهايت رزمندگان اسلام، درحالي كه در شرايط بسيار دشوار آب و هوايي مي‌جنگيدند، در اوج اقتدار، خرمشهر را آزاد كردند.

 در واقع بيش از ۲۰ ماه از آغاز تجاوز عراق به خاك ايران نمي‌گذشت كه «عمليات بيت المقدس» با مشاركت ارتش و سپاه و هدايت قرارگاه مركزي كربلا به فرماندهي شهيد سپهبد صياد شيرازي (فرمانده وقت نيروي زميني ارتش) و محسن رضايي(فرمانده وقت كل سپاه) و همراهي چهار قرارگاه فتح، نصر، قدس و فجر در منطقه‌اي به گستردگي۵۷۰۰ كيلومتر مربع با موفقيت انجام گرفت.

در عمليات آزاد‌سازي خرمشهر كه در ۴ مرحله اجرا شد، نيروهاي مسلح ايران كه شامل، ۱۳۵گردان متشكل از ۴۵ گردان ارتش، ۹۰گردان از سپاه و بسيج به علاوه نيروهاي ژاندارمري، كميته انقلاب اسلامي، شهرباني و جهاد سازندگي بودند، در برابر ۷ لشكر دشمن بعلاوه نيمي از ادوات، توپخانه، امكانات مهندسي و زرهي ارتش عراق قرار گرفتند، ضمن اينكه ارتش عراق با كمك عوارض طبيعي موجود در منطقه (رودخانه كارون، اروند، كرخه، هورالهويزه) به دفاع از موقعيت خود در اين عمليات پرداخت.

صدام حسين، رئيس جمهور معدوم رژيم بعث عراق و حاميان وي كه بازپس‌گيري خرمشهر توسط ايران را غير ممكن مي‌دانستند و اعلام كرده بودند«...در صورتي كه ايراني‌ها آن را پس بگيرند، عراقي ها كليد بصره را به ايران خواهند داد.» در آغاز عمليات خطاب به نيروهاي تحت فرمانش، دفاع از خرمشهر را همانند دفاع از بغداد و بصره خوانده و گفت:«... خرمشهر تكيه گاه بصره به شمار مي رود، بنابراين  بايد پيروزي در نبرد آينده را با هر قيمتي به دست آورد و نيروهاي ايراني را منهدم نمود.»

در اين عمليات، عراق براي حفظ خرمشهر هر چه در توان داشت به كارگرفت، چندان كه غرب جاده اهواز- خرمشهر را در ابعاد يك كيلومتر از موانعي نظير خودرو، تير آهن و حتي دكل‌هاي برق را به طور عمود پر كرد و با مين‌گذاري در اين منطقه امكان هلي‌برد نيروها را غير ممكن نمود، اما سرانجام با مجاهدت و ايثار رزمندگان اسلام، عراق به دليل ناتواني در حفظ برتري نظامي و اميد به تحميل شرايط جديد سياسي به ايران، ناچار به عقب نشيني از خرمشهر شد.

و خونين‌شهر؛ شهر خون‌آزاد شد

بدين ترتيب؛ «خرمشهر» كه پس از ۳۴ روز مقاومت در برابر دشمن در تاريخ ۴ آبان ۵۹ سقوط كرده بود، پس از ۵۷۵ روز اشغال، در كمتر از ۴۸ ساعت آزاد و به طور كامل از وجود نيروهاي ارتش عراق پاكسازي شد. در اين عمليات ضمن آزادسازي خرمشهر، هويزه، پادگان حميد و شلمچه و جاده اهواز-خرمشهر-كرخه نور و جاده سوسنگرد -هويزه، ده‌ها هواپيما، ۲ بالگرد، ۲۸۵ تانك و نفربر و ۵۰۰ خودرو منهدم و ۱۰۵ تانك و نفربر و ۹۵ هزار مين و صدها خودرو و سلاح  به غنيمت گرفته شد و بيش از ۱۶ هزار نفر از مزدوران بعثي كشته و زخمي و ۱۹ هزار نفر نيز به اسارت نيروهاي رزمنده ايراني در آمدند.

وضعيت دشمن

فرماندهي سپاه سوم ارتش عراق تدابير پدافندي ويژه‌اي در اين منطقه به مورد اجرا گذاشته بود؛ نحوه آرايش نيروهاي دشمن با توجه به موقعيت زمين، به صورت مثلثي فرضي بود، مثلثي كه ضلع شرقي آن، به طول حدود 100 كيلومتر در امتداد رودخانه كارون از خرمشهر تا آبادي مليحان، واقع در 20 كيلومتري جنوب غربي اهواز قرار داشت؛ ضلع شمالي آن حدود 60 كيلومتر از مليحان در امتداد كرانه جنوبي رودخانه كرخه كور، هويزه، رودخانه نيسان تا هورالعظيم كشيده شده بود و ضلع بزرگ اين مثلث نيز، خط مرزي دو كشور؛ از محل تلاقي رودخانه نيسان با هورالعظيم تا پاسگاه ژاندارمري «حدود» در كرانه نهر خين، به طول 150 كيلومتر بود‌.

تدبير پدافندي دشمن در ضلع شمالي مثلث كه شامل شرق هورالعظيم، ساحل رودخانه‌هاي نيسان و كرخه و ادامه خط دفاعي در حوالي آبادي مليحان و به طرف جنوب تا پادگان حميد مي شد، چنين بود: ايجاد استحكامات فشرده، بهره برداري از موانع هورالعظيم و مناطق آب گرفتگي، تهيه قدرت آتش متراكم و انبوه و پيش‌بيني احتياط‌هاي قوي براي انهدام رخنه‌هاي احتمالي؛ با استقرار دست كم دو لشكر تقويت شده 5 مكانيزه و 6 زرهي در دشت جفير.

اساسا‌ تدبير پدافندي دشمن در اين منطقه مبتني بر اين باور بود كه سمت اصلي تهاجم نيروهاي ايراني از جاده اهواز - خرمشهر خواهد بود، زيرا - برپايه روش‌هاي كلاسيك - وجود اين جاده به عنوان عقبه مطمئن، بهترين راه كار شناخته مي‌شد. بنابراين، دشمن علاوه بر استقرار دو لشكر تقويت شده 5 مكانيزه و 6 زرهي، در دشت جفير واقع در منطقه جنوب غربي اهواز و جاده استراتژيك اهواز به خرمشهر، استحكامات و مواضع بسياري را با بهره برداري از موانع طبيعي ايجاد كرده بود.

بايد به اين واقعيت مهم اشاره كرد كه تدبير پدافندي فرماندهي ارتش عراق در ضلع شرقي منطقه، در امتداد رودخانه كارون - با توجه به ناآگاهي دشمن از سمت اصلي تك نيروهاي خودي - بسيار ضعيف بود و تنها در برخي از نقاط، مواضعي را به وجود آورده و با اتكا به يگان هاي سبك تاميني و پوششي، به احتياط هاي متحرك و غيرمتحرك بسنده كرده بود.

لشكر 3 زرهي سپاه سوم ارتش عراق با استقرار در سه محل جداگانه در غرب جاده اهواز - خرمشهر، وظيفه دفاع را به عهده داشت.

فاصله نيروهاي تاميني و پوششي دشمن از ساحل غربي رودخانه كارون سبب شد كه نيروهاي خودي با تدبير عمليات عبور از رودخانه، نيروهاي دشمن را غافل گير كنند.  

در ضلع جنوبي (منطقه خرمشهر) دشمن با نيرويي به استعداد 17 گردان در دو سمت شرقي و شمالي شهر اشغالي خرمشهر آرايش گرفته بود تا هرگونه عمليات عبور از رودخانه در تك جبهه‌اي به داخل خرمشهر و يا ورود به اين شهر از سمت شمال را مهار كند. ايجاد استحكامات در خرمشهر با تخريب ساختمان ها براي جلوگيري از فراهم شدن زمينه مناسب جهت وقوع جنگ شهري و نبرد تن به تن، بخش ديگري از تلاش دشمن به منظور حفظ خرمشهر بود.

استعداد سپاه سوم ارتش عراق در اين منطقه تا پيش از آغاز عمليات الي بيت المقدس چنين بود:

-لشكر 6 زرهي از جنوب رودخانه كرخه تا شهر اشغالي هويزه

- لشكر 5 مكانيزه از غرب اهواز تا روستاي سيد عبود

- لشكر 11 پياده از سيد عبود تا خرمشهر (تيپ هاي 22، 48 و 44 از لشكر 11 پياده، و نيز تيپ 33 نيرو مخصوص مامور حفاظت از خرمشهر بودند.(

-لشكر 3 زرهي در شمال خرمشهر

-تيپ مستقل 10 زرهي، يگان در احتياط نزديك سپاه سوم، در شرق بصره مستقر .

نتايج عمليات

عمليات بيت‌المقدس موجب شد تا كشورهاي عرب منطقه به تقويت مالي و نظامي عراق مبادرت ورزند. بازتاب عمليات بيت‌المقدس در رسانه‌هاي بيگانه در جريان آزادسازي خرمشهر  و مراحل مختلف عمليات سخنان ضد و نقيضي از خبرپراكني استكبار براي تضعيف روحيه مردم ايران به كار گرفته شد كه فتح‌ خرمشهر خط بطلان بر تمام اين توطئه‌ها كشيد.

مناطق و تأسيسات آزادشده

آزادشدن شهر بندري خرمشهر، شهر هويزه و پادگان حميد

جاده مهم و تداركاتي اهواز- خرمشهر- كرخه نور

جاده سوسنگرد- هويزه

خارج شدن بخش وسيعي از جنوب ميهن اسلامي از زير آتش دشمن

تصرف و تأمين هشت پاسگاه مرزي

تجهيزات منهدم شده دشمن

285 دستگاه تانك و نفربر

500 دستگاه خودرو

ده‌ها قبضه توپ سبك و سنگين

مقدار زيادي از انواع تيربار و سلاح‌هاي سبك و سنگين

دهها انبار مهمات

40 فروند هواپيما

دو فروند هلي‌كوپتر

چندين دستگاه لودر و ماشين‌آلات مهندسي

غنايم

105دستگاه تانك و نفربر

دهها انبار مهمات

95000عدد انواع مين

صدها دستگاه خودرو سبك و سنگين

30 دستگاه جيپ حامل توپ106 ميليمتري

تعداد زيادي لودر وبولدوزر و ماشين‌آلات مهندسي

18 قبضه توپ 130 ميليمتري

هزاران قبضه سلاح انفرادي

          مقاله از:عليرضا سجادي‌فر